ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΛΑΣΤΑΡΗΣ: «Η ΔΙΠΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΛΑ ΚΡΑΤΕΙ ΣΤΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ»

Είμαστε οι λέξεις μας. Αυτές που λέμε, που ακούμε, που γράφουμε, που διαβάζουμε, που μας εμπνέουν, που μας κινητοποιούν, που μας δημιουργούν συναισθήματα. Σε εποχές και μέρες δύσκολες, πρωτόγνωρες σαν αυτές που ζούμε, μπορεί να είναι (και) η ασπίδα μας. Και, πάντως, δεν είναι τυχαίο που 60 (σχεδόν) χρόνια πριν, σε εποχές και μέρες λιγότερο δύσκολες και πανδημικές, ο φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Ζαν Πωλ Σαρτρ εξηγούσε και ανέλυε (στις «Λέξεις» του - 1964) το πώς μέσα από τις λέξεις ο ίδιος ανακάλυψε την ύπαρξη και οικοδόμησε σταδιακά τον εαυτό του.

«Ο κόσμος μας είναι οι λέξεις. Με μια διαφορά. Πως αν ο κόσμος μας καταστραφεί, αυτές, οι λέξεις, θα μείνουν. Κρυμμένες, φανερές, μικρές, μεγάλες, προβοκατόρικες, δυναμικές, βιωματικές, παρεξηγημένες... Πάνω τους, μαζί τους, απ’ το δικό τους ερέθισμα θα στηθεί ο καινούργιος κόσμος. Και από αυτές θα κρατηθεί».  

Τα κατ’ εξοχήν βιβλία των λέξεων, τα Λεξικά, έχουν μια ιδιαίτερη γοητεία. 

Όταν, πριν από τρία χρόνια ο (πολύ) αγαπητός και (απόλυτα) αντισυμβατικός συνάδελφος Γιάννης Βλαστάρης κυκλοφόρησε το δικό του  (απολύτως αντισυμβατικό) «Λεξικό χωρίς γραβάτα», ως μια νεοελληνική εκδοχή της γλώσσας του Όργουελ («1984»), οι λεκτικοί ακροβατισμοί ήταν στο φόρτε τους.

Κι επειδή, μέσα στην καραντίνα μου, τα ατέλειωτα διαβάσματά μου, τις ώρες μου στο διαδίκτυο, τα ξενύχτια μου μπροστά στη μικρή μου οθόνη και την αέναη ενημέρωση, νέοι λεκτικοί ακροβατισμοί, λέξεις ξύλινες, διαστρεβλωμένες, ανύπαρκτες έως τώρα, βομβαρδισμένες από συγκαλυμμένη σύγχυση, μου χτύπησαν κόκκινο, ανέσυρα το οργουελικό «1984», από τα ράφια μου, αλλά και ένα... λεξικό. Αυτό του Βλαστάρη. Αυτό το «χωρίς γραβάτα», που με τα 400 λήμματα του τύπου: «βαστασοϊμπλέδες», «δηθενάδες», «κόπι πάστε», μου έκανε και μαθήματα... μακιγιάζ: επιτηδευμένου μακιγιάζ των λέξεων, που στόχο έχει να ανατρέψει τον ορθολογισμό μας.

«“Όταν χρησιμοποιώ μια λέξη”, έλεγε ο Χάμπτι Ντάμπτι, στην “Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων” του Lewis Carroll, “σημαίνει ακριβώς ό,τι εγώ την επιλέγω να σημαίνει, μήτε περισσότερο μήτε λιγότερο”. “Tο ζήτημα είναι”, του είπε η Αλίκη, “αν μπορείς να κάνεις τις λέξεις να σημαίνουν τόσο πολλά διαφορετικά πράγματα”. “Tο ζήτημα είναι”, είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, «ποιος θα ’ναι το αφεντικό, αυτό είναι όλο”».

–Από τη  θέση σας, του διευθυντή Στρατηγικής Επικοινωνίας του πρωθυπουργού, θα είχατε πολλά να πείτε για το φαινόμενο της «διπλής γλώσσας». Η γλώσσα της εξουσίας, σήμερα, πόσο πιστεύετε πως συμβαδίζει με την καθημερινότητα και την πραγματικότητα;

«Από την εποχή του Θουκυδίδη, η γλώσσα της εξουσίας –σε όλα τα επίπεδα– ήταν, είναι και θα είναι “διπλή”. Θα επιστρατεύεται, δηλαδή, για να μεγεθύνει τις θετικές πλευρές εκείνου που υπηρετεί και να αμβλύνει τις αρνητικές. Το στοίχημα, λοιπόν, για όποιον θέλει να μένει πιο κοντά στην αλήθεια είναι να περιορίζει όσο μπορεί τη “δοσολογία” της σκοπιμότητας στον λόγο του. Στον τομέα αυτόν νομίζω ότι έχουν ήδη γίνει πολλά βήματα. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός, άλλωστε, προτιμά να μιλά πάντα με βάση στοιχεία, τεκμηριώνοντας τα επιχειρήματά του. Και βέβαια, είναι από τους λίγους ηγέτες που παραδέχεται λάθη και αστοχίες».

–Προέρχεστε από τον χώρο της Αριστεράς. Πώς επαναξιολογείτε το λεξιλόγιο της σημερινής Αριστεράς: Οι αριστεροί διανοούμενοι έχουν ένα διαφορετικό λεξιλόγιο από τους δεξιούς διανοούμενους;

«Δεν πιστεύω ότι ισχύει, πλέον, το σχήμα “Αριστερά-Δεξιά”. Οι πραγματικές διαφορές έχουν μεταφερθεί σε άλλα δίπολα. Όπως, για παράδειγμα, “Στασιμότητα-Πρόοδος”, “Καθήλωση-Ανάπτυξη”, “Καθυστέρηση-Εκσυγχρονισμός”, “Απάθεια-Ευαισθησία”. Διαφορές, μάλιστα, που δεν αντιστοιχούν πάντοτε στα υπάρχοντα κόμματα. Αλλά τα διατρέχουν οριζοντίως. Ανεξάρτητα από αυτό, πάντως, θα διαπίστωνα ότι οι δυνάμεις που επικαλούνται την Αριστερά παραμένουν αιχμάλωτες εκείνης της γλώσσας η οποία αποκλήθηκε “ξύλινη”, γιατί είναι άκαμπτη και ακίνητη. Και είναι έτσι, γιατί ακριβώς διατυπώνει δόγματα ακλόνητα και μονόχρωμα, αποκλείοντας την αμφισβήτηση. Με άλλα λόγια, αρνείται την εξέλιξη, τη δροσιά και τις αποχρώσεις της ζωής, που ολοένα μεταβάλλεται. Αυτός είναι και ο λόγος που οι διανοούμενοι, ό,τι και αν ψηφίζουν, δεν μπορεί να χωρέσουν σε κάποια παράταξη. Ανήκουν στη σκέψη και στο έργο τους».

–Ποιοι πιστεύετε πως ήταν οι πρώτοι αναγνώστες του Λεξικού σας, πριν από τρία χρόνια που πρωτοεκδόθηκε, αυτοί που σε λίγες μόνο μέρες το «εξάντλησαν»;

«Πρέπει να ήταν πολιτικοί ρήτορες που ξέχασαν την Τρόικα και μιλούσαν για “Θεσμούς”. Ίσως και κάποιοι υπουργοί, που άλλοτε μίλαγαν για “κολαστήριο της Αμυγδαλέζας”, το οποίο λειτουργούσε ως “κλειστή δομή”. Και ασφαλώς, ορισμένοι σχολιαστές που αντικατέστησαν την καυτή λέξη μνημόνιο με όρους πιο αθώους, όπως σκέτη “Συμφωνία”, “έντιμο συμβόλαιο” ή “προωθητικό συμβιβασμό”».

–Σε ποια έκδοση βρίσκεται σήμερα το Λεξικό σας; Πιστεύετε ότι σε μια νέα, εμπλουτισμένη έκδοσή του θα είχατε πολλά καινούργια λήμματα να προσθέσετε; Ποια, για παράδειγμα;

«Έχει, πια, συμπληρώσει έξι εκδόσεις. Η εμβέλειά του, πάντως, ήταν εξ αρχής οριακή, καθώς πρόκειται για ένα βιβλίο επικαιρότητας. Για μία δημοσιογραφική καταγραφή, η οποία κατέληξε, θα έλεγα, σε ένα μεγάλο σχόλιο μιας εποχής. Στο μεταξύ, ωστόσο, η παραγωγή δημαγωγικών όρων συνεχίζεται, αφού και η διπλή γλώσσα καλά κρατεί στη ρητορική των πολιτικών προσώπων. Από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα παράδοξων διατυπώσεων είναι η “υπεύθυνη ανυπακοή”, που ζήτησε ο κ. Βαρουφάκης. Ο “θετικός δόλος”, τον οποίον επικαλέστηκε ο κ. Πολάκης. Ή η “ολιγαρκής αφθονία”, για την οποία μίλησε ο κ. Τσίπρας. Όπως συνεχίζονται και οι λεκτικές ακροβασίες με στόχο να αλλάζει το βάρος και η σημασία των γεγονότων. Η εκλογική ήττα του ΣΥΡΙΖΑ, ας πούμε, θυμάμαι ότι αποδόθηκε από έναν βουλευτή του ως “συμμετρική συρρίκνωση”».

–Η oργουελική «διπλή γλώσσα» πιστεύετε πως φοράει γραβάτα, όπως το λεξικό σας; 

«Ο τίτλος “Λεξικό χωρίς γραβάτα” σηματοδοτεί μια περίοδο έξαρσης του φαινομένου της “διπλής γλώσσας”, αλλά και τον απλό, καθημερινό τρόπο με τον οποίο προσεγγίζονται λέξεις, εκφράσεις και διατυπώσεις αυτής της γλώσσας. Ένα λεξικό “με γραβάτα” θα περιλάμβανε παραδοσιακούς όρους με την ερμηνεία τους και θα είχε τις αναμενόμενες γραμματικές ή ετυμολογικές παραπομπές. Αντιθέτως, το λεξικό μου  καταγράφει λέξεις που έχασαν τη σημασία τους. Τις επαναξιολογεί, σχολιάζοντας τους λόγους για τους οποίους αντικαταστάθηκε το νόημά τους. Και τις συνδέει με άλλες, που υπηρετούν την ίδια επικοινωνιακή σκοπιμότητα».

–Οι λεκτικοί εξωραϊσμοί της πραγματικότητας, καλά κρατούν;

«Ευτυχώς για το βιβλίο, δυστυχώς για την κοινωνία, οι δημαγωγικοί νεολογισμοί αυξάνονται καθημερινά. Ήδη, μετά την έκδοση του Λεξικού, έχουν προκύψει η “προνομοθέτηση” μέτρων, η “μετα-λιτότητα”, η “ισορροπημένη εξισορρόπηση” και άλλα πολλά. Η δημαγωγία καλά κρατεί...»

–Σε αυτούς τους καιρούς που ο Τύπος, τα ΜΜΕ γενικά έχουν έναν δύσκολο ρόλο να διαχειριστούν, πώς θα ενεργούσατε εσείς, ως δημοσιογράφος, ως διευθυντής εφημερίδας;

«Περιορίζομαι σε μια ευχή: επιστροφή στον ορθό λόγο και στην ορθή σκέψη».

* «Οι Λέξεις», Ζαν Πωλ Σαρτρ, Εκδόσεις ΑΓΡΑ

**  «Λεξικό χωρίς γραβάτα», Εκδόσεις Αρμός