ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ: ΝΟΤΙΑ ΑΦΡΙΚΗ

Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1986 βρέθηκα, με αίτησή μου φυσικά, αποσπασμένος εκπαιδευτικός (ΠΕ) στο νοτιότερο άκρο της αφρικανικής ηπείρου, στο Cape Town. Με όχημα τη νεότητα, σπρωγμένος από την οικονομική ανάγκη και, κυρίως βασισμένος στην αρετή μου να αντέχω και τη «γνώση» του επαρχιώτη να προφυλάσσομαι!   

Σχετικά με τη χώρα ήξερα από μαθητής το διάσημο ακρωτήριο Καλής Ελπίδος, είχα ακούσει κάποτε το φημισμένο όνομα του καρδιοχειρουργού Μπάρναντ κι  εκείνο τον καιρό διάβαζα συχνά το όνομα του Μπόθα και την έννοια απαρτχάιντ που δε μπορούσα να φανταστώ σε τι ακριβώς αναφέρεται. Δεν είχε τύχει ως τότε να ακούσω ποτέ για τον ελληνισμό της Ν. Αφρικής. Δεν είχα συνείδηση των εννοιών ελληνισμός και ελληνικότητα! Έτσι βρέθηκα εκεί, χωρίς καμιά επαγγελματική/πνευματική προετοιμασία! 

Φτάνοντας στη Νότια Αφρική εκείνη την εποχή σύντομα σχημάτιζε κανείς την εικόνα που εντυπώνεται πρώτη: Στη χώρα αυτή, στην κοινωνία αυτή ήταν όλα πολλά, μεγάλα και εύκολα… Κι αν τύχαινε κι άκουγε και το γνωστό και χιλιοειπωμένο: «Παλιότερα δέναμε στα σκυλιά με τα λουκάνικα» συμπλήρωνε… την εικόνα για τη χώρα. Όμως δεν ήταν έτσι…. 

Η χώρα σε έκταση πάνω από εννιά φορές μεγαλύτερη από την Ελλάδα και πολυπληθέστερη τότε τουλάχιστον τέσσερις φορές όσο η Ελλάδα, κατοικούνταν από φυλές περισσότερες από αυτές του Ισραήλ αφού ήταν επίσημα καταγραμμένες εννιά μόνο οι των Αφρικανών! Υπήρξε φιλόξενη σε όλους που δεν της εναντιώθηκαν … 

Στην πραγματικότητα κανείς ποτέ δεν ήξερε τι ακριβώς ισχύει με τον πληθυσμό, αφού ήταν αδύνατο να εξακριβωθεί ο αριθμός των ψυχών που ζούσαν στα πάνω από 50 πολυάνθρωπα townships της χώρας με γνωστότερο παγκόσμια το φημισμένο Soweto (South West Townships). 

Σημειωτέον ότι εκείνη την εποχή συνέρρεαν και κάτοικοι από τις γειτονικές χώρες αφού Ανγκόλα και Μοζαμβίκη είχαν εμφυλίους πολέμους. Στο σύνολο οφείλουμε να προσθέσουμε τους Afrikaners στους οποίους είχαν ενσωματωθεί και πολλοί απόγονοι των Γάλλων Ουγενότων, τους «επαγγελματίες»  της αποικιοκρατίας Άγγλους, τους Πορτογάλους που είχαν πριν λίγο «ξεσπιτωθεί» από τα αποικιακά σπίτια τους, τους Ασιάτες που είχαν φέρει οι Άγγλοι άποικοι για την καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου και τους ευφυείς Μιγάδες που δεν ήταν λίγοι. 

Οι λευκοί στις κουραστικά τετραγωνισμένες πόλεις τους, γύρω από τις πόλεις των λευκών οι πόλεις-παράγκες του εργατικού δυναμικού του οποίου κάθε μέλος είχε αφήσει στο χωριό του στην επαρχία πίσω την οικογένεια κι είχε μετακινηθεί κοντά στην πόλη για δουλειά. 

Στις φάρμες κυρίως οι ολλανδικής καταγωγής που πρωτοπάτησαν το πόδι τους στο ακρωτήριο το έτος 1652 με συγκεκριμένη αποστολή -υπό τον Jan van Riebeeck… Afrikaners, οι απόγονοι των πρώτων στον τόπο λευκών. Κι ανάμεσα σε όλους πολλοί για διάφορους λόγους μετανάστες ή/και πρόσφυγες και μεταξύ όλων αυτών και οι Έλληνες.  Ένα σκηνικό δηλαδή μάλλον τυχοδιωκτικό, ασυνήθιστο έως αλλόκοτο, οπωσδήποτε όμως ενδιαφέρον! 

Σε αυτό το σκηνικό υπήρχε δημιουργικός ελληνισμός και λειτουργούσε με μια συχνά ιδιάζουσα ελληνικότητα! Ελληνισμός που ήταν ριζωμένος στον τόπο, παρήγαγε, εμπορευόταν, ταξίδευε, επικοινωνούσε, ερωτευόταν, σχεδίαζε, ευλογούσε τους γάμους του, βάφτιζε τα παιδιά του και τιμούσε τους νεκρούς του σε ελληνορθόδοξους ναούς, γιόρταζε έντονα τις γιορτές τις ελληνικές….  

Ελληνισμός που προερχόταν από «όλα» τα σημεία της γης… Από άλλες αφρικανικές χώρες στις οποίες είχε ανθίσει στο παρελθόν και ιδίως από την Αίγυπτο, το Σουδάν, τη Μοζαμβίκη, την άλλοτε Ροδεσία και κατόπιν Ζιμπάμπουε, από την Πόλη και τη Σμύρνη, την Κύπρο, τα μικρά και μεγάλα νησιά της Ελλάδας, από κάθε άκρη της ηπειρωτικής Ελλάδας!

Είναι επιβεβαιωμένη η πληροφορία ότι οι πρώτοι Έλληνες πάτησαν το πόδι τους στη χώρα από το 1856. Η πρώτη οργανωμένη μορφή συλλογικότητας δημιουργήθηκε στην πόλη του Ακρωτηρίου στα 1898 ως «Σύλλογος Αλληλοβοηθείας». Στην ίδια πόλη χτίστηκε το 1902 η πρώτη ελληνική κοινότητα και η πρώτη ελληνική εκκλησία, ο Άγιος Γεώργιος. Στα 1908 δημιουργήθηκε η μεγαλύτερη ελληνική Κοινότητα της χώρας, αυτή στο Γιοχάννεσμπουργκ.

Υπήρξαν δύο κύριες περίοδοι μετανάστευσης Ελλήνων στη Νότια Αφρική: Η μία ήταν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή… Η άλλη είναι η δεκαετία 1960-70 κατά την οποία υπήρξε ιδιαίτερη ανάπτυξη στη Ν. Αφρική. Την εποχή αυτή στην προσπάθειά τους να ορθοποδήσουν μετά το Β΄ΠΠ μετακινήθηκαν προς τη χώρα πολλοί Έλληνες από την Ελλάδα  που έτυχε να έχουν συγγενείς στη νέα χώρα. Τον ίδιο περίπου καιρό μετακινήθηκαν προς τη Νότια Αφρική και πολλοί Έλληνες από αφρικανικές χώρες πρώην αποικίες… Στη Νότια Αφρική μετακινήθηκε και μεγάλος αριθμός Κυπρίων Ελλήνων, ιδιαίτερα μετά το 1974!

Είκοσι ήταν οι κοινότητες (Johannesburg, Pretoria, East Rand, Benoni, Germiston, Alberton, Springs, West Rand, Western Transvaal, Far West Rand, Cape Town, Natal, East London, Kimberley, Welkom, Port Elizabeth, Bloemfontein) στις οποίες είχαν οργανωθεί οι Έλληνες και λειτουργούσαν όλες! Οι κοινότητες μαζί με τα σωματεία και τις ενώσεις συναποτελούσαν την Ομοσπονδία Ελληνικών Κοινοτήτων.

Οι κοινότητες, οι μισές σχεδόν γύρω από το οικονομικό κέντρο του Γιοχάννεσμπουργκ και οι άλλες διασκορπισμένες στην επικράτεια της χώρας, ήταν οι φορείς των ελληνικών σχολείων πλην του μεγαλύτερου και καλύτερα οργανωμένου SAHETI το οποίο λειτουργεί από το 1974. Αυτονόητο θεωρείται ότι κάθε κοινότητα είχε το δικό της ναό, τη δική της εκκλησία! Το ίδιο αυτονόητο είναι ότι η εκκλησία συγκέντρωνε πιστούς χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, πράγμα που δεν συνέβαινε με το σχολείο.

Η πρώτη χρονιά κατά την οποία τα σχολεία των κοινοτήτων στελεχώθηκαν με εκπαιδευτικούς αποσπασμένους από το υπουργείο παιδείας της Ελλάδας ήταν το 1978. Ως τότε λειτουργούσαν σχολεία ιδιωτικά όπως το εκπαιδευτήριο του Γ. Μπερτόλη που στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Λύκειο ΕΠΛΑΝ και τελικά έκλεισε τη δεκαετία του 1980 ως ιδιοκτησία της οικογένειας Πρωτόπαππα. Ο κ. Β. Τραγέλλης είχε την ευθύνη του σχολείου Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Νότιας Αφρικής. 

Προσωπικά μου εκμυστηρεύτηκε στις 26-7-1995 στην αίθουσα του ναού της Παντάνασσας, όταν μαζί παρακολουθούσαμε διάλεξη του καθηγητή κ. Καρ. Μητσάκη με θέμα «Παπαδιαμάντης και Γιοχάννεσμπουργκ», ότι άνοιξε το σχολείο του με δέκα παιδιά το 1961 και το ‘κλεισε το 1976, επειδή έβλεπε ότι δεν έρχονταν άλλοι μετανάστες και δεν υπήρχε μέλλον. Προσπάθησε να το πουλήσει -είπε- αλλά δεν έδειξε ενδιαφέρον κανένας δάσκαλος. (Παραθέτω συμπληρωματικά ότι η δεκαπενταετία αυτή 1960 – 1975 ταυτίζεται με την καλύτερη σε αριθμό εποχή για τους Έλληνες στη χώρα).

Για την ιστορία:

Το 1981, σύμφωνα με τον καθηγητή Β. Μάντζαρη, λειτούργησαν 19 συνολικά σχολεία με 2.100 περίπου μαθητές. 

Το 1986, σύμφωνα με το Υπεπθ: Λειτούργησαν 33 «σχολεία» με συνολικά 2.339 μαθητές. Στους αριθμούς δε συμπεριλαμβάνεται το SAHETI με 900 μαθητές.

Το 1990, στην Έκθεση λειτουργίας του Γραφείου Συμβούλου Εκπαίδευσης, αποτυπώνεται ότι τη χρονιά εκείνη λειτούργησαν συνολικά, 34 σχολεία με 2.371 μαθητές.

Το 1995, στην Κατάσταση Εγγραφέντων Μαθητών του Γραφείου Συμβούλου Εκπαίδευσης, οι αριθμοί μαρτυρούν τα εξής: Σύνολο σχολεία 33 με 1685  μαθητές

Συμπερασματικά, με βάση τη 10χρονη πείρα μου στα εν λόγω σχολεία -επαναπατρίστηκα το Δεκέμβριο του 1995- έχω να σημειώσω τα εξής: Το SAHETI (South African Hellenic Educational and Technical Institute) το οποίο αποτελεί την υλοποίηση ενός ονείρου που πρωτοεμφανίστηκε το έτος 1928, είναι σχολείο και για την νοτιοφρικανική κυβέρνηση! 

Τα παιδιά που φοιτούν σε  αυτό φοιτούν μόνο σε αυτό. Ξεκίνησε με σκοπό να υπηρετήσει τις ανάγκες των ελληνοπαίδων αλλά δέχεται όλους όσους επιθυμούν να φοιτήσουν σε αυτό! Κάθε κοινότητα έχει ένα σχολείο του οποίου οι μαθητές φοιτούν το πρωί κανονικά σε άλλο σχολείο, κυβερνητικό. Το κοινοτικό σχολείο   μπορεί να έχει μαθητές διαφόρων ηλικιών, επιπέδων γνώσης της ελληνικής (άσχετα από την ηλικία) και να τους στεγάζει σε έναν ή πολλούς χώρους που ονομάζει «Κεντρικό» σχολείο ή «Παράρτημα». Απ’ το σύνολο των κοινοτικών σχολείων κάποια (Alberton, Benoni, East Ρand και Johannesburg) είχαν επιτύχει την αναγνώρισή τους από το Υπεπθ με απόφαση του 1978. Αναγνωρισμένο με την  ίδια απόφαση ήταν και το SAHETI.

Γνώρισα πολλούς και εξαίρετους ανθρώπους στη Ν. Αφρική. Μου το επέτρεψε η δουλειά μου και η πνευματική ζωή της ελληνικής κοινωνίας. Κι εξαίρετους και ικανούς και οργανωτικούς και ριψοκίνδυνους της περιπέτειας και των τεχνών… και πάμπολλους επιτυχημένους επιχειρηματίες. Πολλούς, είμαι από τη φύση μου θεωρώ, φιλομαθής. Νιώθω χρέος μου συμβολικά να μνημονεύσω δυο ανθρώπους, έναν άντρα και μια κυρία!

Ο Κώστας ο Μαρταλάς, Αιγυπτιώτης στην καταγωγή, είχε σπουδάσει τα νομικά στην Αθήνα και είχε πάρει μέρος και στο πόλεμο το 1940 ως εθελοντής. Άμα τον ρωτούσαν βέβαια πού υπηρέτησε απαντούσε στο τάγμα των χειροκροτητών και το έκοβε… Τώρα στο Cape Town  ασχολούνταν με τα ναυτιλιακά (Martalas Shipping), έμενε σε μια μονοκατοικία στο Sea Point λίγο πιο πάνω από το Myconos Taverna και προήδρευε και στο Διοικητικό Συμβούλιο της Κοινότητας. 

Τι είναι ελληνισμός και τι σημαίνει ελληνικότητα αρχικά το υποψιάστηκα περπατώντας μαζί του στην πανέμορφη παραλία του Sea Point! Το ζητούσε ο ίδιος και ήταν μαγεία να τον ακούς! Και συχνά απάγγελλε ποίηση! Είχε μια αδυναμία στον Καρυωτάκη!  Κι ύστερα, μετά τη βόλτα και τη συζήτηση πηγαίναμε στο φίλο του τον Παναγιώτη στο Myconos Taverna «να βρέξουμε το λαιμό μας»! 

Η Μαίρη Βασιλείου με καταγωγή από τη Θήβα δίδασκε ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς, και όχι μόνο, στα ελληνόπουλα της παροικίας για 60 χρόνια… Ήταν γλυκιά με σπιθοβόλα μάτια και ταυτόχρονα πολύ αυστηρή στη δουλειά της, άνθρωπος με προσωπικότητα. Μετακινούνταν από τη μια κοινοτική αίθουσα στην άλλη, παραλάμβανε τα παιδιά «προζύμια» όπως συχνά μουρμούριζε και σε λίγους μήνες τα κούρντιζε εφ’  όρου ζωής σε ρυθμούς ελληνικούς. Έχω την πεποίθηση ότι κανένας εκπαιδευτικός, κανένας θεσμός δεν συνέβαλε στην ελληνικότητα της ελληνικής κοινωνίας περισσότερο από την κυρία Μαίρη. 

Κλείνοντας, ας μου επιτραπεί να σημειώσω και το όνομα του Johannes. Ο Johannes ήταν Αφρικανός που είχε χάσει τον πατέρα του σε ατύχημα σε ορυχείο και ήταν υπάλληλος της Ελληνικής Κοινότητας του Alberton για μια τριακονταετία. Συνεργάστηκα μαζί του για μια πενταετία. Υπήρξε η κινητήρια δύναμη της κοινότητας….

ΙΝFO: Σύμφωνα με το Υπουργείο Εξωτερικών οι μεγαλύτερες ελληνικές κοινότητες βρίσκονται στο Γιοχάνεσμπουργκ, ακολουθούμενες από το Κέιπ Τάουν, την Πραιτώρια και το Ντέρμπαν. Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής αριθμός των Ελλήνων λόγω των σταθερών εισερχομένων και παρόδων, αν και το εκτιμώμενο ποσοστό είναι πάνω από 45.000. Υπάρχει συμφωνία πολιτιστικής συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας και Νοτίου Αφρικής, ενώ η χώρα μας παρέχει επίσης αναπτυξιακή βοήθεια σε αυτήν τη χώρα.