ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ ΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΜΕΣΑ ΤΟΥ

«Να γίνει το όνειρο:

Ν’ ανατείλουν δυο ήλιοι μαζί στο στερέωμα.

Ο ένας τους

μες απ’ την άβυσσο του διαστήματος όπως

πάντα, κι ο δεύτερος

μες από την ανθρώπινη άβυσσο...

Ας ζητήσουμε λίγα από το νέο χρόνο. Την καλή αντάμωση μόνο».

(Ευχετήρια κάρτα του Ν. Βρεττάκου για την Πρωτοχρονιά του 1974)

Να γράψεις λες, να βάλεις κάτω τις λέξεις σου και να περιπλανηθείς μαζί τους στις κιτρινισμένες σελίδες του ποιητή που αγάπησε τον άνθρωπο όσο κανείς, που πόθησε την ειρήνη και πολέμησε γι’ αυτήν την πανώρια κόρη, που ρωτεύτηκε την αγάπη κρατώντας τη στη ροζιασμένη χούφτα του… Τι να πεις για αυτόν τον τεράστιο ποιητή, αφού μόνος τα έγραψε όλα, πώς να περιπλανηθείς στην τρυφερή ψυχή του…

Ας ξεκινήσουμε όμως να τον συστήσουμε στους νεότερους περισσότερο, που δεν έζησαν όσα εκείνος, να τον γνωρίσουν και να πάρουν λίγο από το φως του και κουράγιο για τα δύσκολα που σε όλους έρχονται έτσι κι αλλιώς, να τον ξαναζήσουμε οι παλιότεροι, αυτόν, τον ευαίσθητο, τρυφερό, λυρικό, εγκάρδιο, αλλά και με εναργή κοινωνική ευαισθησία ποιητή, που με την ποιητική πληρότητα των έργων του θέτει στο επίκεντρο τον άνθρωπο.

«Μη μου σκοτώσετε το νερό.

Μη μου σκοτώσετε τα δέντρα.

Μη μου ξεσκίστε αυτές τις θείες σελίδες που τις γράψανε

τ᾿ ασύλληπτο φως κι ο ασύλληπτος χρόνος

κι όπου σταθώ με περιβάλλουν.

Μη μου σκοτώσετε της γης το ποίημα!...

...Επιστρατέψετε την αιωνιότητα,

ανάβοντας το άστρο: “Αγάπη”.

Επιστρατέψετε την αιωνιότητα, ανάβοντας

ψηλότερα απ᾿ όλα, πάνω απ᾿ το έτοιμο

βάραθρο, το άστρο: “Aνθρώπινο μέτωπο!”...

...Σας παρακαλούμε:

Αφήστε μας τα πράγματα. Μη μας τα καίτε.

Αφήστε τα έντομα να βρίσκουνε τ᾿ άνθη τους».

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος γεννήθηκε σαν σήμερα, στις 19 Δεκεμβρίου του 1911 (κατ’ άλλους την Πρωτοχρονιά του 1912) στο χωριό Κροκεές της Λακωνίας, δευτερότοκος γιος του Κωνσταντίνου Βρεττάκου και της Ευγενίας, το γένος Παντελεάκη. Τα μαθητικά του χρόνια τα πέρασε στις Κροκεές και το Γύθειο (το 1927 αποφοίτησε από το Ελληνικό Σχολείο του Γυθείου). Το 1928, σε ηλικία δεκάξι μόλις χρόνων, έδωσε δύο διαλέξεις στην Εμπορική Λέσχη Γυθείου με θέμα «Χριστιανισμός – Μαρξισμός». Το 1929 έφυγε για την Αθήνα για να σπουδάσει, δεν τα κατάφερε όμως, κυρίως λόγω οικονομικής ανέχειας, καθώς είχε προηγηθεί ασθένεια και χρεοκοπία του πατέρα του. Εγκαταστάθηκε στα Κάτω Πατήσια και με τη βοήθεια του παιδικού του φίλου, Θαλή Στ. Κουτούπη, προσλήφθηκε στην εταιρεία υδραυλικών έργων αποξήρανσης του έλους Τιρνάσου στη Λακωνία.

«Και μόνο που υπάρχω, έχω περίσσευμα. Υπάρχουνε πλούσιοι ενδεείς κι ενδεείς πολύ πλούσιοι, όπως εγώ. Το σώμα μου έτυχε να ’ναι γεμάτο παράθυρα, χύθηκε μέσα μου ήλιος πολύς κι ο χρυσός μου περίσσεψε».

Από το 1930 έως το 1931 έκανε διάφορες περιστασιακές, χειρωνακτικές κυρίως δουλειές για να κερδίσει τα προς το ζην, ενώ παράλληλα στράφηκε στη μελέτη από καθαρά προσωπικό ενδιαφέρον. Το 1932 κατατάχθηκε στον στρατό στην Τρίπολη για τέσσερις μήνες (καθώς ήταν προστάτης πολυμελούς οικογένειας). Το 1934 εργάστηκε ως γραφέας στις γενικές αποθήκες στρατού στον Πειραιά.

Εκεί γνωρίστηκε με την Καλλιόπη Αποστολίδη, την οποία παντρεύτηκε τον ίδιο χρόνο και με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Τζένη, και έναν γιο, τον Κώστα.

Το 1935 εργάστηκε στα Μεταξουργία Νέας Ιωνίας και ένα χρόνο αργότερα ως ιδιωτικός υπάλληλος και ως εργάτης υφαντουργείου. Το 1938 διορίστηκε στο Υπουργείο Εργασίας με παρέμβαση του φίλου του Θέμου Αμουργή. Το 1940 στρατεύτηκε στην πρώτη γραμμή και κινδύνεψε να σκοτωθεί στο ύψωμα της Κλεισούρας.

Το 1941 μετά από διάλυση του Συντάγματος στο οποίο υπηρετούσε επέστρεψε στην Αθήνα με τα πόδια. Οι ημερολογιακές σημειώσεις του από αυτή την περίοδο αποτέλεσαν τη βάση του βιβλίου του «Το αγρίμι».

Από το 1942 έως το 1944 συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση, οργανώθηκε στο ΕΑΜ και γράφτηκε στο ΚΚΕ. Την περίοδο εκείνη πέθανε ο πατέρας του και η ταφή του έγινε στην Πλούμιτσα της Λακωνίας.

«Προχωρώ κατά πάνω στα όπλα σας

φορτωμένος λουλούδια και φως.

Θα διασχίσω τους πυρηνικούς καταρράχτες

θα μπορέσω να βγω στην αντιπέρα όχθη.

Τα λουλούδια μου είναι άκαυστα, το φως μου επίσης,

ο πυρήνας μου αδιάτρητος.

Κυκλώστε, εκπορθήστε τη θέση μου, απλώστε τα χέρια σας

δε θα συλλάβετε τίποτε.

Θα αποστρακίζονται οι σφαίρες σας

πάνω στη σκέψη μου

και πάνω στους στίχους αυτούς, στον αιώνα».

Το 1946 τον βρίσκουμε να εργάζεται ως γραφέας στον Οικονομικό Συνεταιρισμό Εκτελωνιστών του Πειραιά. Τον ίδιο χρόνο υπέγραψε τη διαμαρτυρία των Ελλήνων λογοτεχνών «Προς τη Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων και τη Διεθνή Κοινή Γνώμη: Περί εκτάκτων μέτρων κατά των επιβουλευομένων την Δημοσίαν Τάξιν και την ακεραιότητα της χώρας».

Το 1948 γνωρίστηκε με τον Άγγελο Σικελιανό, φίλο του μέχρι το τέλος της ζωής του. Το 1958, μετά το ταξίδι του στη Ρωσία κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Ο ένας από τους δύο κόσμους», με αφορμή το οποίο κατηγορήθηκε (μαζί με τους Γιάννη Ρίτσο και Μάρκο Αυγέρη) για παράβαση του Ν.509. Το 1949 εξέδωσε το λυρικό δοκίμιο «Δυο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου», εξαιτίας του οποίου διαγράφτηκε από το ΚΚΕ και απομακρύνθηκε από το περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα», στο οποίο ήταν διευθυντής. Τότε γνωρίστηκε με την Τατιάνα Γκρίτση-Μilliex και τον Roger Milliex, με τους οποίους συνδέθηκε φιλικά.

Το 1954 η γυναίκα του απολύθηκε από τη θέση της στον ΟΛΠ λόγω των πολιτικών της φρονημάτων. Το επόμενο έτος αναγκάστηκε να εργαστεί σε σχολείο των Ιωαννίνων, αλλά μετά από προσφυγή στο Συμβούλιο Επικρατείας επέστρεψε στην παλιά της θέση.

Το 1955 ο Βρεττάκος εκλέχτηκε στον Δήμο Πειραιά (1955-1959). Σημαντική υπήρξε η συμβολή του από τη θέση αυτή στην πολιτιστική αναβάθμιση της πόλης (ίδρυση Πειραϊκού Θεάτρου του Δημήτρη Ροντήρη, Ιστορικού Αρχείου, Φιλαρμονικής Πειραιώς, Δημοτικής Πινακοθήκης).

Το 1957 ταξίδεψε στη Σοβιετική Ένωση μαζί με τους Στρατή Μυριβήλη, Άγι Θέρο, Λ. Κουκούλα κ.ά., στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Συνάντησης Δημοκρατικής Νεολαίας, προσκεκλημένος των σπουδαστών της Μόσχας. Στη Μόσχα γνωρίστηκε με τη γυναίκα τού Μαξίμ Γκόρκυ. Το 1961 επισκέφτηκε τον τάφο του πατέρα του στην Πλουμίτσα. Το 1962 διαλύθηκε ο Συνεταιρισμός Εκτελωνιστών και ο Βρεττάκος έμεινε άνεργος. Το 1964 εργαζόταν ως ιματιοφύλακας στο Εθνικό Θέατρο με παρέμβαση του Λουκή Ακρίτα.

Μετά το πραξικόπημα του 1967 ο Βρεττάκος αυτοεξορίστηκε στην Ελβετία από όπου ταξίδεψε ανά την Ευρώπη (Βουκουρέστι, Βενετία, Δαλματικές ακτές, Ζάγκρεμπ, Ρώμη, Παρίσι, Βirmingham, Λονδίνο, Παλέρμο, Μόναχο). Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ευρώπη συμμετείχε σε ραδιοφωνικές εκπομπές και σε φεστιβάλ ποίησης, τιμήθηκε από τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, και επεξεργάστηκε το αυτοβιογραφικό κείμενο «Οδύνη» που εκδόθηκε το 1969 στη Νέα Υόρκη.

Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1974 και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Το καλοκαίρι του 1991 επισκέφτηκε για τελευταία φορά την Πλούμιτσα με τη γυναίκα, την κόρη του και την οικογένειά της.

Η πρώτη εμφάνιση του Νικηφόρου Βρεττάκου στον χώρο της λογοτεχνίας πραγματοποιήθηκε το 1929 με τη δημοσίευση κάποιων πρωτόλειων ποιημάτων του από τα μαθητικά του χρόνια με τίτλο «Κάτω από σκιές και φώτα» (εκδόθηκαν το 1933). Έως το 1940 εξέδωσε έξι συλλογές, τις οποίες συγκέντρωσε στον τόμο «Γκριμάτσες του ανθρώπου». Ακολούθησαν πολλές ποιητικές συλλογές έως το 1951 (χρονιά θεωρούμενη ως δεύτερο ορόσημο στην καλλιτεχνική του πορεία), που εξέδωσε τον δεύτερο συγκεντρωτικό τόμο με ποιήματά του με τίτλο «Τα ποιήματα 1929-1951». Από την περίοδο αυτή αναφέρουμε ενδεικτικά την ποιητική συλλογή του «Πλούμιτσα» (1950), ενδεικτική της στροφής του Βρεττάκου από τον νεανικό λυρισμό προς την απλή και έντονα δραματική γραφή.

Ακολούθησε η τρίτη και ωριμότερη περίοδος της δημιουργίας του, όπου επεχείρησε μια εξισορρόπηση των λυρικών και δραματικών στοιχείων στην υπηρεσία του ηθικού και κοινωνικού προβληματισμού του. Σημειώνονται τα έργα του «Στον Ρόμπερτ Όπενχάιμερ» (1954), «Το βάθος του κόσμου» (1961), «Ο διακεκριμένος πλανήτης» (1983), «Συνάντηση με τη θάλασσα» (1991).

«Τα υπάρχοντά μου, είν’ όλος ο κόσμος,

τα μαζεύω σ’ αυτό το βιβλίο,

καθώς ο τσοπάνος τ’ αρνιά του,

μόλις πέφτει το σούρουπο στο λιβάδι

Όχι πως βράδιασε,

αλλά είναι θείες οι μέρες μας, οι ώρες τους,

θεία τα λεπτά, οι στιγμές τους.

Κι εγώ δε θυμάμαι καλά.

όμως έχω –δεν ξέρω– την εντύπωση πάντοτε,

πως κάποιος μου ζήτησε να ομορφύνω τον κόσμο».

Ασχολήθηκε επίσης με την πεζογραφία, την κριτική (το 1960 εξέδωσε τη μελέτη «Νίκος Καζαντζάκης. Η αγωνία του και το έργο του») και τη δημοσιογραφία. Από το 1946 έως το 1949 εργάστηκε στο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα» (αρχικά στη στήλη του βιβλίου, στη συνέχεια ως αρχισυντάκτης, εκδότης και διευθυντής). Ακολούθησαν συνεργασίες του με τα περιοδικά και τις εφημερίδες «Προοδευτική Αλλαγή» (1951, με το ψευδώνυμο Θυμόσοφος), «Ελληνικά Χρονικά» (1952-1954), «Επιθεώρηση Τέχνης» (1956), «Ανεξάρτητος Τύπος» (1958), «Επιστήμη και Ζωή» (1959), «Δρόμοι της Ειρήνης» (1961), «Κόσμος» (1962), «Ελευθεροτυπία» (1975).

Τιμήθηκε με το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1940, 1956, 1982), το βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών (1974), το βραβείο Knocken και το βραβείο της Εταιρείας Σικελικών Γραμμάτων και Τεχνών (1980), το Αριστείο Γραμμάτων από την Ακαδημία Αθηνών (1982), το βραβείο του Τίμιου Σταυρού του Απόστολου και Ευαγγελιστού Μάρκου από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής (1984), το μετάλλιο Χρυσός Πήγασος της Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών (1989). Υπήρξε μέλος της κριτικής επιτροπής του διαγωνισμού των Νέων Ελλήνων Λογοτεχνών.

Προτάθηκε τέσσερις φορές για το βραβείο Νοbel λογοτεχνίας. Τιμήθηκε από πολλούς δήμους ανά την Ελλάδα, ανακηρύχτηκε επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών μαζί με τον Γιάννη Ρίτσο και τον Γιώργο Βαλέτα (1984), επίτιμος Πρόεδρος της Εταιρείας Γραμμάτων και Τεχνών του Πειραιά, επίτιμο μέλος του Παρνασσού, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (1991).

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο ποιητής με το ρυτιδιασμένο πρόσωπο, το γελαστό βλέμμα και τη μεγάλη καρδιά, έφυγε από καρδιακή προσβολή ατενίζοντας τον αγαπημένο του Ταΰγετο, στις 4 Αυγούστου 1991, από το οικογενειακό του κτήμα στην Πλούμιτσα Λακωνίας.

«Ειρήνη, λοιπόν,

είναι ό,τι συνέλαβα μες απ’ την έκφραση

και μες απ’ την κίνηση της ζωής. Και Ειρήνη

είναι κάτι βαθύτερο απ’ αυτό που εννοούμε

όταν δεν γίνεται κάποτε πόλεμος.

Ειρήνη είναι όταν τ’ ανθρώπου η ψυχή

γίνεται έξω στο σύμπαν ήλιος. Κι ο ήλιος

ψυχή μες στον άνθρωπο».

«Ο Νικηφόρος Βρεττάκος», γράφει ο Μιχαήλ Περάνθης, είναι «ποιητής τής ελεύθερης φαντασίας, αφήνεται σε λυρικές ονειροπολήσεις, άλλοτε στους κανόνες της μετρικής και, συχνότερα, σε ρυθμική διαδοχή στίχων. Ιδιοσυγκρασία ευαίσθητη, φύση συναισθηματική και γνησίως λυρική, τυλίγει τα γραπτά του με μια διάχυση τρυφερότητας, δίνοντάς τους το άπλωμα, το γύρισμα και την ελαστικότητα της φαντασίας του».

Δισκογραφία

Μπορεί ο Νικηφόρος Βρεττάκος να μη μελοποιήθηκε όσο άλλοι ποιητές, ωστόσο σημαντικοί καλλιτέχνες κέντησαν με τις νότες τους τις λέξεις του. Ανάμεσά τους ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Χρήστος Λεοντής, ο Νίκος Κυπουργός, η Τερψιχόρη Παπαστεφάνου, ο Νίκος Καλούδης, η Πηγή Λυκούδη, ο Νίκος Κωνσταντακόπουλος.

Το 1946, ο Μίκης Θεοδωράκης, έπειτα από τη γνωριμία του με τον ποιητή, μελοποίησε το ποίημα «Η Μαργαρίτα» για ορχήστρα, απαγγελία και χορωδία, και αναφέρει σχετικά: «Η σύνθεση αυτής της καντάτας έγινε από 18 έως 21 Νοέμβρη 1946, δηλαδή μέσα σε τέσσερις μέρες. Θαύμαζα από την Τρίπολη την ποίηση του Βρεττάκου που με τις “Γκριμάτσες του ανθρώπου” υπήρξε ο πρώτος που μας μύησε στη σύγχρονη ποίηση. Ο Νικηφόρος ήταν η ψυχή στην ομάδα των νέων διανοούμενων της επανάστασης. Εκεί τον γνώρισα και συνδέθηκα μαζί του. Σε μια από τις συναντήσεις μας μου έδωσε το ποίημα και λίγο αργότερα, κατά το τέλος της σύνθεσης, τον κάλεσα στη Νέα Σμύρνη, όπου προσπάθησα να του δώσω μια γεύση από τη δουλειά μου (...). Στην “αστρική” ποίηση του Βρεττάκου προσπαθώ να ανταποκριθώ με τη δική μου “αστρική” μουσική». Ωστόσο, η τρυφερή αυτή ελεγεία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά ζωντανά τριάντα χρόνια αργότερα, το 1977, στο Θέατρο του Λυκαβηττού.

Τ’ όνομά σου: Ψωμί στο τραπέζι.

Τ’ όνομά σου: Νερό στην πηγή.

Τ’ όνομά σου: Αγιόκλημα αναρριχώμενων άστρων.

Τ’ όνομά σου: Παράθυρο ανοιγμένο τη νύχτα στην πρώτη του Μάη.

Τ’ όνομά σου: Δυο δρυς που το ουράνιο τόξο στηρίζει τις άκρες του.

Τ’ όνομά σου: ένας ψίθυρος απ’ αστέρι σε αστέρι.

Τ’ όνομά σου: ομιλία δυο ρυακιών μεταξύ τους.

Τ’ όνομά σου: μονόλογος ενός πεύκου στο Σούνιο.

Τ’ όνομά σου: ένα ελάφι βουτηγμένο ως το γόνατο σε μιαν άμπωτη ήλιου…

Πηγή:

ΕΚΕΒΙ, www.musicpaper.gr