Σαπφώ, η μελίρρυτος ποιήτρια…

«Από το ρόδο πιο αγνή, / απ’ το χρυσάφι πιο ακριβή, / κι από την λύρα πιο γλυκιά, πιο μουσική..».

Έρωτας, συνώνυμο της Σαπφούς από την Ερεσό της Λέσβου, της σημαντικότερης λυρικής ποιήτριας της αρχαιότητας. Η ποίησή της, όση έχει διασωθεί, ατελείωτο ρίγος…
Είχε παντρευτεί τον πλούσιο Κερκύλα, με τον οποίο απέκτησε μία κόρη, την Κλεΐδα, η οποία πήρε το όνομα της μητέρας της. Ο πατέρας της Σαπφούς πέθανε όταν η ίδια ήταν έξι ετών.

«Έχω ένα κοριτσάκι εγώ
που ’ναι σαν χρυσολούλουδο το πρόσωπό του·
την Κλεΐδα· το μονάκριβό μου·
που δεν θα τ’ άλλαζα ποτέ με την Λυδία ολάκαιρη
μήτε και με την φημισμένη Λέσβο».

Οι πολιτικές αναταραχές στην Λέσβο οδήγησαν την αριστοκρατία του νησιού σε εξορία από την πρωτεύουσα Μυτιλήνη, και τότε η Σαπφώ κατέφυγε στην Σικελία για δέκα περίπου χρόνια. Αργότερα, μετά την κατάλυση της τυραννίας, επί Πιττακού του Μυτιληναίου, επέστρεψε στην Μυτιλήνη, συγκέντρωσε γύρω της νεαρές όμορφες φίλες από την αριστοκρατία του νησιού και των μικρασιατικών πόλεων, για να τους διδάξει τις τέχνες της μουσικής και της ποίησης, στην υπηρεσία της Αφροδίτης και των Μουσών.

Ο χαρακτηρισμός της ομοφυλοφιλίας συνοδεύει την ποιήτρια μέχρι σήμερα.
Σύμφωνα με περιγραφές, η Σαπφώ ήταν μικρόσωμη, μελαχρινή («μικρά και μέλαινα») και χαρούμενη, που τραγουδούσε τα ποιήματά της με την λύρα της. Σύγχρονη του Αλκαίου του Πιττακού και του Σόλωνος, του μεγάλου νομοθέτη που την λάτρευε.
Γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου το 630 π.Χ. –και πέθανε το 570(;) π.Χ.–, και της αποδόθηκε από τους ανέραστους Αγίους Πατέρες της χριστιανικής Εκκλησίας, οι οποίοι μισούσαν καθετί ελληνικό στην αυγή της χριστιανοσύνης και το «έθαβαν». Οι Χριστιανοί συκοφάντησαν με αισχρές κατηγορίες την εθνική λυρική μας ποιήτρια, η οποία ύμνησε την ομορφιά του έρωτα. Ο Χριστιανός Τατιανός, καταφερόμενος κατά των Ελλήνων, αναφέρει: «Έπειτα πώς δεν ντρέπεσθε, να έχετε τόσες ποιήτριες όχι για τίποτε χρήσιμο, άπειρες πόρνες; Και η μεν Σαπφώ γύναιον πορνικόν, ερωτομανές, και την εαυτής ασέλγειαν άδει». Ωστόσο, η συκοφάντησή της άρχισε αρκετά νωρίτερα, καθώς αναφέρεται ότι η Σαπφώ είχε ερωτευθεί την Ατθίδα, την Τελέσιππα και την Μεγάρα. Σύγχρονοι μελετητές εκφράζουν αμφιβολίες για το αν η Σαπφώ ήταν όντως ομοφυλόφιλη.

«Πάλι πάλι ο έρωτας, ο έρωτας με παιδεύει
και πώς να τον παλέψω Ατθίδα μου, που
αυτός με τα φαρμάκια και τις γλύκες του
μου κόβει τα ήπατα το τέρας!
κι εσύ πάει με βαρέθηκες,
κάνεις φτερά το ξέρω για την Ανδρομέδα
ποια ’ναι λοιπόν αυτή που σε ξετρέλανε
η χωριάτα που μήτε
καν πώς να κρατήσει το φουστάνι της πάνω
από τον αστράγαλο δεν ξέρει;»

Αυτή η σχέση, που ήταν εμπνευσμένη από θρησκευτικές ιδέες, δεν ήταν κάτι που έκανε πρώτη η Σαπφώ. Και άλλες γυναίκες της εποχής διατηρούσαν τέτοιου είδους ωδεία, καθώς η Λέσβος ήταν πολύ προοδευτική τότε. Όμως η σχέση της Σαπφούς με τις μαθήτριές της θεωρήθηκε αργότερα απρεπής, επειδή λέγεται ότι είχε και ερωτικές διαστάσεις και γι’ αυτό έμεινε στην ιστορία ως «λεσβιακός έρως».
Οι συνάξεις αυτές δεν πολυδιέφεραν από τα αριστοκρατικά σαλόνια της εποχής του Μεσοπολέμου, διατείνεται ο μεγάλος θαυμαστής της και συμπατριώτης της, και μεταφραστής των περισσοτέρων ποιημάτων της, Οδυσσέας Ελύτης.

Οι Xριστιανοί έκαψαν όλα τα ποιήματά της στην Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, το 380 μ.Χ., πιθανόν κατά διαταγή του Πάπα Γρηγορίου Ναζιανζηνού. Άλλοι λένε ότι τον 7ο αιώνα μ.Χ μερικά ποιήματά της σώθηκαν και διαβάζονταν στην Αίγυπτο και στην Πατριαρχική σχολή επί Κομνηνών.
Προσπάθεια τελειωτικής εξαφάνισης κάθε ίχνους του έργου της έγινε σε μια δεύτερη μεγάλη φωτιά, το 1073 μ.Χ., με διαταγή του Πάπα Γρηγορίου Ζ΄.

Αργότερα, με το ομοφυλοφιλικό κίνημα του 19ου αιώνα ο μύθος της ομοφυλόφιλης Σαπφούς αναζωπυρώθηκε. Ο Βaudelaire έγραψε το ποίημα «Λέσβος» και ο Verlaine το ποίημα «Σαπφώ».

Όπως και να ’χει, είναι γνωστό το μένος των πρώτων χριστιανών για κάθε τι ελληνικό. Σε αντίθεση με αυτούς, ο Σωκράτης την ονόμαζε «η ωραία», «σοφή» και «δέκατη μούσα» ο Πλάτων, «ηδυμελή» ο Ανακρέων, «μελιχρόν καύχημα Λεσβίων» ο Λουκιανός, «θαυμαστόν τέρας» ο Στράβων, ενώ ο Ιουλιανός την αποκάλεσε «θηλυκό Όμηρο» και «τιμή των Λεσβίων γυναικών».
Η φήμη της ήταν τόσο μεγάλη, ώστε στην αρχαιότητα, όταν έλεγαν «ο ποιητής» εννοούσαν τον Όμηρο, όπως ακριβώς εννοούσαν την Σαπφώ όταν έλεγαν «η ποιήτρια»…

Η αλήθεια είναι ότι γύρω στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. στην Λέσβο η Λυρική Ποίηση γνώρισε εξαιρετική άνθηση, αποκτώντας δύο μεγάλους ποιητές, την Σαπφώ και τον Αλκαίο, οι οποίοι ανήκαν στην αριστοκρατία του νησιού, και έζησαν σε μία περίοδο πολιτικών αναταραχών.

Ως προς το τέλος της ζωής της ποιήτριας, σύμφωνα με μία αρχαία παράδοση, η Σαπφώ, απελπισμένη από τον άτυχο έρωτά της για τον όμορφο Φάωνα, πήδησε στην θάλασσα από το ακρωτήριο Λευκάτας της Λευκάδας. Η ιστορία δεν είναι σίγουρο πως είναι αληθινή, καθώς μέχρι σήμερα δεν υπάρχει ο παραμικρός υπαινιγμός στα αποσπάσματα της Σαπφούς για τον Φάωνα και για τον έρωτά της – κάτι που ασφαλώς η ποιήτρια δεν θα παρέλειπε. Ο Φάων, κατά την μυθολογία, ήταν ένας πορθμέας στην Λέσβο, που κέρδισε την εύνοια της Αφροδίτης, η οποία του χάρισε νεότητα και ομορφιά, κι έτσι των ερωτεύτηκε η Σαπφώ.

Με την Σαπφώ ασχολήθηκε εκτενώς ο Μυτιληνιός σύγχρονος ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, ο οποίος την περιέγραψε σαν μια «μακρινή εξαδέλφη» του, με την οποία μεγάλωσαν παίζοντας «στους ίδιους κήπους, γύρω από τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες», ο οποίος δείτε πώς περιγράφει την Σαπφώ:

«Καλύτερο παράδειγμα για την ισχύ που μπορεί να έχει ο ποιητικός λόγος δεν υπάρχει. Στροφές ακρωτηριασμένες, μισοί στίχοι, σπασμένες λέξεις, ένα τίποτε· κι απ’ αυτό το τίποτε, ένα θαύμα: μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα, με τα ιδιαίτερά της χαρακτηριστικά, τον ατομικό της μύθο και ολόκληρο τον φυσικό και τον ανθρώπινο διάκοσμο του πολιτιστικού χώρου όπου αναπτύχθηκε… Σε μια στιγμή που οι θρησκευτικές βάσεις της κοινωνίας είναι ακόμη αυστηρές· που ο λόγος ο επικός έχει την μονοκρατορία στην έκφραση· που το ηρωικό στοιχείο είναι η μόνιμη και παραδεγμένη αξία· ένας Αρχίλοχος στην Πάρο και μία Σαπφώ στη Λέσβο τ’ ανατρέπουνε όλα, φέρνουν τα αισθήματα και τα όνειρα στο πρώτο επίπεδο, τολμούν να μιλήσουν για την ατομική τους ζωή, να πουν τον καημό τους, να τραγουδήσουν, να χορέψουν. Οι πρώτοι στο Αιγαίο και οι πρώτοι σ’ όλο τον γνωστό κόσμο… Αν μέσα στα θραύσματα που μας απόμειναν περισυλλέγουμε ήδη διαμαντένιες εκφράσεις, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι, μέσα στα εννέα ποιητικά βιβλία που έγραψε η Σαπφώ, ένας πραγματικός θησαυρός λόγων με στοχαστική δύναμη, παρομοιώσεων τολμηρών και πρωτότυπων εικόνων, είχε κιόλας δημιουργηθεί εκεί, στον χώρο του Ανατολικού Αιγαίου, πριν ακόμη αρχίσει ν’ ακμάζει εκείνο που, γενικά, θεωρούμε σαν ελληνικό θαύμα, κι εννοώ, βέβαια, την Αθηναϊκή Δημοκρατία».

Ο έρωτας είναι η κύρια πηγή έμπνευσης της Σαπφούς, δίπλα στα λουλούδια, στο φεγγάρι, την φύση, και με ύμνους για την Αφροδίτη και για τον γάμο.
Το 1986 κυκλοφόρησε στην Ελλάδα ο δίσκος «Σαπφώ» σε μουσική του Σπύρου Βλασσόπουλου και παραγωγή του Διονύση Σαββόπουλου, με μελοποιήσεις 12 ποιημάτων της Σαπφούς σε μετάφραση του Σωτήρη Κακίση, και ερμηνεία της Αλέκας Κανελλίδου.

Τα νομίσματα της Μυτιλήνης είχαν επάνω τους χαραγμένη την μορφή της. Σε κεντρική πλατεία της Μυτιλήνης, υπάρχει σήμερα ένα επιβλητικό άγαλμα της Σαπφούς. Επίσης, άγαλμά της είχαν στήσει και στις Συρακούσες της Σικελίας, όπου η ποιήτρια είχε ζήσει αρκετά χρόνια εξόριστη.

Ο αστεροειδής 80 Σαπφώ (80 Sappho), που ανακαλύφθηκε το 1864, πήρε το όνομά του από την λυρική Ελληνίδα ποιήτρια.