Σπήλαια Διρού: Το θαύμα των θεών και των ανθρώπων…

Δεν είναι ψέμα ότι η πετρόκτιστη Μάνη αποτέλεσε την πρώτη εγκατάσταση ανθρώπων, που χάνεται στα βάθη της παλαιολιθικής εποχής. Τότε ολόκληρη η χερσόνησος καλυπτόταν από εκτενείς λόγγους και αραιά δάση στα οποία ζούσαν νάνοι ελέφαντες και ρινόκεροι, ιπποπόταμοι, αγριόχοιροι, αίγαγροι, ελάφια και λεοπαρδάλεις. Οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί και κατοικούσαν σε σπήλαια ή βραχοσκεπές. Όχι, δεν ήταν Νεάντερταλ, ήταν Ηomo Sapiens. Αυτό αποδεικνύουν οι έρευνες των σπηλαιολόγων Ιωάννη και Άννας Πετροχείλου στα σπήλαια του Διρού και οι συστηματικές ανασκαφές του Γ. Παπαθανασόπουλου από το 1970 στην ίδια περιοχή, που έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα, όπως ακέραιους ανθρώπινους σκελετούς και οστά ζώων, λίθινα εργαλεία, αγγεία και λατρευτικά αντικείμενα.

Το σπήλαιο Γλυφάδα (ή Βλυχάδα)

Αποτελεί ένα από τα διαμάντια της Πελοποννήσου αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας. Το σπήλαιο Γλυφάδα (ή Βλυχάδα) Διρού βρίσκεται στα δυτικά παράλια της Λακωνικής Χερσονήσου, στον Όρμο του Διρού.
Αν και το Σπήλαιο ήταν γνωστό στους κατοίκους από το 1900, η πρώτη εξερεύνηση έγινε από τον Πέτρο Αραπάκη, ο οποίος ασχολήθηκε με το πρώτο τμήμα του. και στη συνέχεια το 1949 η εξερεύνηση συνεχίστηκε από το ζεύγος των σπηλαιολόγων Ιωάννη και Άννας Πετροχείλου, της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας.
Από το 1949 έως και το 1960 είχαν εξερευνήσει και χαρτογραφήσει 1.600 μέτρα, ενώ σήμερα το γνωστό μήκος του σπηλαίου ξεπερνά τα 15 χιλιόμετρα. Το 1970 έγινε και η πρώτη υποβρύχια εξερεύνηση με τις μαγικές εικόνες να έρχονται στην επιφάνεια.

Το σπήλαιο έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα ωραιότερα λιμναία σπήλαια στον κόσμο – και όχι άδικα. Πρόκειται ουσιαστικά για έναν υπόγειο ποταμό που αναπτύσσεται σε δύο κύριους παράλληλους διαδρόμους με αρκετούς δευτερεύοντες. Ο πρώτος σχηματισμός του σπηλαίου χρονολογείται πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια.
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες που σήμερα βρίσκονται κάτω από το νερό σχηματίστηκαν όταν η επιφάνεια της θάλασσας βρισκόταν πολύ χαμηλότερα από το σημερινό της επίπεδο σταγόνα-σταγόνα από ανθρακικό ασβέστιο. Η θερμοκρασία μέσα στο σπήλαιο είναι περίπου 14 βαθμούς Κελσίου στο νερό και 16 έως 19 βαθμούς Κελσίου στον αέρα.
Το σπήλαιο έχει δεκάδες στοές και θαλάμους, ενώ στον πυθμένα του ρέουν τα νερά του υπόγειου ποταμού Γλυφάδα, τα οποία δημιουργούν και τα λιμναία τμήματα. Κατά την εξερεύνηση του εντυπωσιακού αυτού του σπηλαίου βρέθηκαν απολιθωμένα οστά ιπποπόταμου, πάνθηρα, ύαινας, λιονταριού, ελαφιού και κουναβιού, καθώς και κεραμική, που υποδηλώνει ανθρώπινη παρουσία εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν.
Η βόλτα με την βάρκα στα λιμναία τμήματα του σπηλαίου αποτελεί μια μοναδική εμπειρία που αξίζει καθένας να ζήσει…
Κομμάτια της ιστορίας ξεδιπλώνονται μπροστά στα μάτια του ταξιδιώτη πάνω στους σχηματισμούς που κάνουν οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες. Ο μυστηριακός φωτισμός και οι εικόνες μοναδικές μένουν αξέχαστες, ενώ η κλασική διάσχιση του σπηλαίου με τις βάρκες περνάει από διάφορους θαλάμους και στοές με μυθικά ονόματα όπως: «Πρώτη Σάλα», «Νεκρή Πολιτεία», «Σταυροδρόμι με τις Νηρηίδες», «Λίμνη των Ωκεανίδων», «Ροζ και Λευκή Σάλα», «Θάλασσα των Ναυαγίων», «Χρυσή Βροχή», «Μεγάλος Ωκεανός».

Το σπήλαιο «Αλεπότρυπα»

Πολύ κοντά στο σπήλαιο της Γλυφάδας βρίσκεται και το σπήλαιο της Αλεπότρυπας, το οποίο, αν και είναι λιγότερο εντυπωσιακό, είναι ιδιαίτερα σημαντικό όπως φαίνεται και από τα ευρήματα, αφού εκεί βρέθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί και κρανία αλλά και σκελετοί ζώων χωρίς να είναι θαμμένα.
Η «Αλεπότρυπα», ήκμασε πριν από 8.000 χρόνια, στην ύστερη δηλαδή προϊστορική εποχή. Εποικίσθηκε κατά την 6η χιλιετία π.Χ. Οι άνθρωποί της ήξεραν από θάλασσα, καλλιεργούσαν την γη, άναβαν φωτιές, κυνηγούσαν, είχαν όμορφα σκαλιστά εργαλεία, έφτιαχναν περίτεχνα αγγεία από ψημένο πηλό, έραβαν ρούχα κι έθαβαν με τιμές τους νεκρούς τους.
Προτού εξελιχθεί σε οργανωμένο οικισμό, το σπήλαιο χρησίμευε ως ναυτική βάση εμπόρων, που έφερναν από την Μήλο στην ηπειρωτική Ελλάδα οψιανό λίθο για να τον ανταλλάξουν με άλλα προϊόντα. Οι άφοβοι εκείνοι κωπηλάτες, παραπλέοντας την ανατολική πλευρά του Μεσσηνιακού κόλπου, έβρισκαν απάγκιο στον υπήνεμο όρμο του Διρού.
Εκεί ανακάλυψαν το σπήλαιο, που τότε ήταν πιο κοντά στη θάλασσα, κι όταν βρήκαν μέσα του πόσιμο νερό αποφάσισαν να ιδρύσουν εδώ μόνιμο καταφύγιο.
Στις δόξες της (5400-3200 π.Χ.) η Αλεπότρυπα λειτουργούσε ταυτόχρονα ως μόνιμο ενδιαίτημα, εργαστήρι οικοτεχνικής δραστηριότητας, αποθήκη αγαθών και χώρος ταφής και λατρείας νεκρών.
Ευρήματα κατεργασμένου οψιανού και πρώιμης μεταλλοτεχνίας φανερώνουν ότι η κοινότητα ήταν εύπορη, πολυάνθρωπη και πολιτισμικά ανεπτυγμένη. Σύντομα εξελίχθηκε σε κομβικό σημείο στην πορεία του θαλάσσιου δρόμου μεταξύ ναυτικών Κυκλάδων και πελοποννησιακών ακτών.
Η ανθρώπινη δραστηριότητα στον Διρό σταμάτησε αιφνίδια στα τέλη της 4ης χιλιετίας ύστερα από έναν καταστροφικό σεισμό.
Εκτεταμένες αποκολλήσεις βράχων έφραξαν οριστικά την είσοδο της σπηλιάς, εγκλώβισαν μέσα πολλούς ανθρώπους και απέκλεισαν την πρόσβαση στο πόσιμο νερό.
Οστά και κρανία άταφων νεκρών και σπασμένα αγγεία καλυμμένα από σταλαγμιτικό υλικό περιγράφουν το δραματικό και ξαφνικό τέλος του νεολιθικού ανθρώπου στο σπήλαιο.

Οι «Πύλες του Άδη»

«Δεν υπάρχει σχεδόν κανένας νεολιθικός οικισμός σε όλη την Ευρώπη, όπως αυτός εδώ, με τόσες πολλές ταφές», λέει η αρχαιολόγος Αναστασία Παπαθανασίου από το Υπουργείο Πολιτισμού, διευθύντρια της Ομάδας Έργου του σπηλαίου του Διρού. Η ομάδα έχει αποκαλύψει μέχρι στιγμής περίπου 160 ταφές στο εσωτερικό του σπηλαίου και χρονολογούνται από 7.000 έως 5200 χρόνια πριν, όταν άρχισε να εξαπλώνεται η γεωργία στην Ευρώπη. Στο εσωτερικό, το σπήλαιο καλύπτεται από ένα λιπαρό στρώμα στάχτης που προκλήθηκε από τις τελετουργικές πυρκαγιές που πραγματοποιήθηκαν στους τάφους που υπάρχουν εκεί.
«Η διατήρησή τους είναι εξαιρετική», λέει η Παπαθανασίου. Από τα διατηρημένα πράγματα διαπιστώνεται ότι οι αγρότες της Λίθινης Εποχής είχαν μια βαρύτητα στη βρώση του κριθαριού και του σίτου με λίγο κρέας ή ψάρι. Οι αναλύσεις των θαμμένων σκελετών δείχνουν ανθρώπους που δεν διαφέρουν πολύ από τους σημερινούς ανθρώπους της Μεσογείου –σχεδόν στο ύψος των σημερινών Ελλήνων–, αν και είναι ελαφρώς αναιμικοί λόγω της έλλειψης του κρέατος στην διατροφή τους».
Περίπου το 31% των θαμμένων κρανίων εμφανίζουν μία κληρονομική γραμμή, όπου οι πλάκες των οστών συναντιούνται πάνω από το μέτωπο, που δείχνουν συγγένεια, συνεχίζει η Παπαθανασίου και θα προσθέσει ότι τα κρανία, επίσης, έχουν πολλά σημεία από επουλωμένα χτυπήματα και κοψίματα. «Πάλεψαν πολύ!» προσθέτει. «Ζούσαν σε ένα χωριό έξω από τη σπηλιά», λέει ο Mike Galaty του Millspas College στο Τζάκσον του Μισσισιπή (ΗΠΑ), με τον συνδιευθύνοντα του ερευνητικού έργου, William Parkinson του Field Museum του Σικάγο. «Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς γινόταν στη διάρκεια του τελετουργικού, αλλά φαίνεται ότι θυσίαζαν ζώα, έσπαγαν αγγεία και άλλα κεραμικά και δημιουργούσαν μεγάλες φωτιές στο εσωτερικό της σπηλιάς».
Ο Έλληνας αρχαιολόγος Γιώργος Παπαθανασίου, ο οποίος ήταν επικεφαλής των ανασκαφών στην τοποθεσία από την αρχή, δεκαετία του 1970, πιθανολογεί ότι η αρχαία ελληνική έννοια του Άδη, μία ζοφερή και ομιχλώδης κατοικία των νεκρών, μπορεί να έχει τις ρίζες της στις τελετουργίες που λάβαιναν χώρα στο σπήλαιο. Η πρώτη εκ νέου ανακάλυψη του σπηλαίου έγινε από εντόπιους το 1958 και οι Έλληνες αξιωματούχοι του τουρισμού την είδαν ως τουριστική έλξη. Όταν οι αρχαιολόγοι συνειδητοποίησαν τι κρυβόταν εκεί, έκαναν προσπάθειες να μην ποδοπατηθεί ο χώρος από τους τουρίστες.
Ένα σπήλαιο με έκταση όσο 4 γήπεδα ποδοσφαίρου και με την δική του υπόγεια λίμνη μπορεί να είναι το μέρος που ενέπνευσε το πανάρχαιο μύθο για τον θεό του κάτω κόσμου, τον Άδη, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους. Η σπηλιά, με το όνομα Αλεπότρυπα, έστεκε ανεξερεύνητη για αιώνες στον κόλπο του Διρού στην Μάνη, ώσπου ένας άνδρας που είχε βγάλει τον σκύλο του βόλτα βρήκε μια μικρή της είσοδο γύρω στο 1950.
Οι ειδικοί πέρασαν τις τελευταίες δεκαετίες κάνοντας ανασκαφές στην σπηλιά και πιστεύουν ότι εκατοντάδες ήταν οι άνθρωποι που έμειναν μέσα στην Αλεπότρυπα, κάνοντάς την έτσι ένα από τα παλαιότερα προϊστορικά χωριά στην Ευρώπη, μέχρι την κατάρρευση της εισόδου της που έθαψε όλους τους κατοίκους της ζωντανούς πριν 5.000 χρόνια.
Οι αρχαιολόγοι τώρα φέρνουν στο φως εργαλεία, πήλινα αγγεία, οψιανούς (ηφαιστιογενή πετρώματα), καθώς και ασημένια και χάλκινα αντικείμενα που χρονολογούνται από την Νεολιθική εποχή, που ξεκίνησε περίπου πριν 9000 χρόνια, λίγο πριν την εποχή του Λίθου.
Όμως το πιο σημαντικό εύρημα –ότι η σπηλιά χρησιμοποιείτο ως νεκροταφείο και για ταφικές τελετές– οδήγησε τους αρχαιολόγους ερευνητές στο να πιστεύουν ότι μπορεί να ενέπνευσε τον μύθο του Κάτω Κόσμου του Άδη, κάτι που υποστηρίζει σθεναρά ο Γιώργος Παπαθανασόπουλος. Και συμφωνεί μαζί του ο Mike Galaty: «Μπορείς εύκολα να διακρίνεις γιατί ο Γιώργος Παπαθανασόπουλος έκανε αυτήν την υπόθεση. Το σπήλαιο όντως δίνει την εντύπωση του κάτω κόσμου, με τον Άδη και τον ποταμό Αχέροντα. Η Αλεπότρυπα υπήρξε ακριβώς πριν από την εποχή του Μπρούντζου στην Μυκηναϊκή Ελλάδα, οπότε είναι σαν να βλέπει κανείς την ανάδυση των πραγμάτων που οδήγησαν στην εποχή των ηρώων στην Ελλάδα. Φανταστείτε το μέρος αυτό να φωτίζεται από δαδιά, γεμάτο ανθρώπους που ανάβουν φωτιές και καίνε του νεκρούς. Τα ταφικά μνημεία και οι τελετές που έλαβαν χώρα δίνουν στην σπηλιά την αίσθηση το κάτω κόσμου».
Ο Έλληνας αρχαιολόγος ανέκαθεν υποστήριξε ότι η σπηλιά ήταν ένας τόπος προσκυνήματος όπου ετάφησαν επιφανείς άνδρες, δίνοντας την εντύπωση ότι επρόκειτο για την πραγματική είσοδο στον Άδη, την πηγή της ελληνικής γοητείας για τον Κάτω Κόσμο.

Τάφος με ζευγάρι σε στάση εναγκαλισμού

Και η τελευταία ανακάλυψη είναι εξίσου εκπληκτική: Βρέθηκε τάφος με ζευγάρι σε στάση εναγκαλισμού, το αρχαιότερο στον κόσμο…
Μια διπλή αδιατάρακτη ταφή νεαρών ενηλίκων, άνδρα και γυναίκας, σε στάση εναγκαλισμού, καθώς και μια δεύτερη διπλή αδιατάρακτη ταφή νεαρών ενηλίκων, άνδρα και γυναίκας, σε εξαιρετικά συνεσταλμένη στάση σε συνάφεια με σπασμένες αιχμές βελών, αποτελούν δύο από τα σημαντικότερα ευρήματα της ανασκαφής στη θέση «Ξαγκουνάκι» στον περιβάλλοντα χώρο του σπηλαίου Αλεπότρυπα, που εντάσσεται στο πενταετές Ανασκαφικό και Μελετητικό έργο Διρού.
Οι ταυτόχρονες διπλές ταφές δεν είναι συχνό φαινόμενο και, πολύ περισσότερο, συχνό αρχαιολογικό εύρημα. Επιπλέον οι διπλές ταφές σε στάση εναγκαλισμού είναι εξαιρετικά σπάνιες, και αυτή του Διρού αποτελεί μία από τις αρχαιότερες του κόσμου, αν όχι την αρχαιότερη, μέχρι σήμερα.

Έχει χρονολογηθεί με άνθρακα C14 στο 3800 π.Χ., ενώ ανάλυση DNA των οστών των δύο ατόμων απέδειξε ότι πρόκειται για έναν άνδρα και μία γυναίκα.
Σε στρώματα της Τελικής Νεολιθικής από το 4200 π.Χ. έως το 3800 π.Χ. αποκαλύφθηκαν επίσης: διπλή αδιατάρακτη, πρωτογενής παιδική ταφή σε αγγείο, καθώς και αδιατάρακτη ταφή εμβρύου.
Νέες χρονολογήσεις και εξειδικευμένες αναλύσεις διεύρυναν σημαντικά την περίοδο χρήσης του σπηλαίου από την Αρχαιότερη ως την Τελική Νεολιθική (6.000 π.Χ. - 3.200 π.Χ.) και επιβεβαίωσαν την μακροχρόνια λειτουργία του ως οικιστικού και ταφικού χώρου.
Στα υπερκείμενα στρώματα αποκαλύφθηκε κυκλικό οστεοφυλάκιο, διαμέτρου τεσσάρων μέτρων, ορισμένο από αργούς λίθους, που φέρει βοτσαλόστρωτο δάπεδο.

Μουσείο Νεολιθικού Πολιτισμού Διρού

Στην είσοδο του προϊστορικού σπηλαίου της Αλεπότρυπας στο Διρό, εκτίθενται τα ευρήματα των ανασκαφών που έφεραν στο φως την ζωή μιας πολυάνθρωπης και δυναμικής νεολιθικής κοινότητας που έζησε και άκμασε εντός του σπηλαίου από το 5300 π.Χ. έως το 3200 π.Χ. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως σπουδαία ευρήματα με τα παλαιότερα από αυτά να χρονολογούνται το 6000 π.Χ.
Η έκθεση περιλαμβάνει νεολιθικά ειδώλια, λίθινα και οστέινα εργαλεία, πήλινα αγγεία, σύνεργα υφαντικής, όπλα, κοσμήματα και πολλά μικροαντικείμενα που υποδηλώνουν τον πλούτο και το μέγεθος της νεολιθικής κοινότητας του Διρού. Την συλλογή ολοκληρώνουν οστά θηραμάτων, ευρήματα από ομαδική ταφή και ο ανθρώπινος σκελετός μιας γυναίκας που τοποθετείται στην τελευταία περίοδο κατοίκησης του σπηλαίου (3200 π.Χ.) πριν αυτό φραχτεί από μεγάλο σεισμό.
Στο βάθος της αίθουσας, εκτίθενται πήλινα αγγεία με ανάγλυφη και ζωγραφιστή διακόσμηση καθώς και ευρήματα από την ομαδική ταφή που έφεραν στο φως οι ανασκαφές του Γ. Παπαθανασόπουλου την δεκαετία του ’90, και χρονολογούνται την τελευταία περίοδο κατοίκησης του σπηλαίου πριν αυτό φραχθεί από μεγάλο σεισμό (3200 π.Χ.). Στο κέντρο της αίθουσας, εκτίθεται, όπως ακριβώς βρέθηκε, ο σκελετός μιας νεαρής γυναίκας.