ΛΥΜΑΤΩΝ ΔΡΩΜΕΝΑ

Στα αστικά λύματα, η ανθρώπινη δραστηριότητα αφήνει το χημικό και βιολογικό της αποτύπωμα. Πιο συγκεκριμένα, αντικατοπτρίζονται η κατάσταση της ψυχικής και σωματικής υγείας του πληθυσμού, μέσα από τη μελέτη ουσιών διαφόρων φαρμακευτικών κλάσεων, τα επίπεδα άγχους, το ποσοστό προσβληθέντων από διάφορες ασθένειες (ενδεικτικά αναφέρεται η Covid-19), οι καθημερινές συνήθειες και ο τρόπος ζωής μέσα από τη μελέτη τόσο ψυχοδραστικών όσο και άλλων παρανόμως διακινούμενων ουσιών, αλλά και η έκθεση σε τοξικές ουσίες που υπάρχουν στο περιβάλλον. Τα δεδομένα που λαμβάνονται, μεταβάλλονται εντυπωσιακά ανάλογα με την εποχή και τις εκάστοτε συνθήκες.

Για περισσότερο από μια δεκαετία, στο Εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), ασχολούμαστε με αναλύσεις για τον προσδιορισμό τέτοιων ουσιών που αφορούν τα λύματα του λεκανοπεδίου της Αττικής.

Καθημερινά, γίνεται η λήψη του δείγματος από το Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων της Ψυττάλειας (ΚΕΛΨ), που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για σύνθετο δείγμα 24ώρου σταθμισμένο ως προς την παροχή του ΚΕΛΨ. Το εκάστοτε δείγμα μεταφέρεται στο εργαστήριο κάτω από κατάλληλες συνθήκες, αναλύεται και μελετάται το σύνολο των δραστηριοτήτων του πληθυσμού του λεκανοπεδίου της Αττικής και πώς αυτό διαμορφώνεται κάτω από τις εκάστοτε συνθήκες. Παρακολουθούμε και αναλύουμε τα ανεπεξέργαστα λύματα στην Ψυττάλεια, σε αγαστή συνεργασία με την ΕΥΔΑΠ, προσδιορίζοντας χιλιάδες ενώσεις με πρωτοποριακές μεθοδολογίες και εξοπλισμό αιχμής.

Τα ευρήματα και οι πληροφορίες που συλλέγονται από αυτές τις αναλύσεις είναι εξαιρετικά σημαντικά. Για παράδειγμα, κατά την περίοδο της πανδημίας, παρατηρήθηκε στην Αττική σημαντική αύξηση της χρήσης κοκαΐνης σε σύγκριση με την προ Covid-19 εποχή. Έγινε εντατική χρήση εκτεταμένου αριθμού αντιικών φαρμάκων, όπως και τεράστιων ποσοτήτων απολυμαντικών. Κατά την ίδια περίοδο, αυξήθηκε η χρήση αγχολυτικών και αντιβιοτικών και καταναλώθηκαν εξαιρετικά μεγάλες ποσότητες αναλγητικών και ιδιαίτερα παρακεταμόλης. Αυξήθηκε η χρήση της αμφεταμίνης και της μεθαμφεταμίνης, ενώ ταυτόχρονα η χρήση τού έκσταση (ΜDMA), ναρκωτικού με ψυχαγωγικό χαρακτήρα, μειώθηκε σημαντικά.

Μια άλλη αξιοσημείωτη κατάσταση του πληθυσμού της Αττικής καταγράφηκε στην αρχική φάση της οικονομικής κρίσης, τα έτη 2010-2014, όπου παρατηρήσαμε τη δραματική αύξηση στα επίπεδα κατανάλωσης ψυχοφαρμάκων, όπως αποτυπώθηκε στα λύματα. Καταγράψαμε τότε αύξηση στη χρήση κατά 35 φορές μεγαλύτερη για τα αντιψυχωσικά, κατά 19 φορές για τα ηρεμιστικά και υπνωτικά, και κατά 11 φορές τα αντικαταθλιπτικά.

SARS-CoV-2

Στην τρέχουσα περίοδο παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, η δειγματοληψία τού ΕΚΠΑ από το ΚΕΛΨ έγινε πιο εντατική και συστηματική, για να ανταποκριθούμε στις ανάγκες που δημιούργησε η πανδημία. Από τις αρχές Μαρτίου του 2020, σχεδιάσαμε και υλοποιήσαμε καθημερινή δειγματοληψία, έτσι ώστε να προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε τον ιό SARS-CoV-2 στα λύματα και να εκτιμήσουμε τον επιπολασμό της νόσου σε επίπεδο κοινότητας. Έκτοτε τα ευρήματα από τις αναλύσεις των αστικών λυμάτων χρησιμοποιούνται ως συμπληρωματικό εργαλείο έγκαιρης πληροφόρησης από τη Γενική Γραμματεία Δημόσιας Υγείας του υπουργείου Υγείας και των επιτροπών που προτείνουν μέτρα για τον περιορισμό της πανδημίας. Παρόλο που πολλά επιστημονικά ερωτήματα είναι υπό διερεύνηση και οι πειραματικές και υπολογιστικές μεθοδολογίες εξελίσσονται διαρκώς, η ανάλυση λυμάτων είναι αναμφισβήτητα ένα μη παρεμβατικό εργαλείο έγκαιρης προειδοποίησης της διασποράς της νόσου στην κοινότητα σε πραγματικό χρόνο, το οποίο ήδη χρησιμοποιείται παγκοσμίως σε όλα σχεδόν τα κράτη. Επιπλέον, αποτελεί σύστημα πρόβλεψης για την πορεία της πανδημίας και συνεισφέρει στον περιορισμό εξάπλωσης της νόσου και στην αποφυγή επερχόμενων κυμάτων.

Πλέον είμαστε βέβαιοι πως αποτελεί μια αποτελεσματική μέθοδο παρακολούθησης της νόσου Covid-19, αφού αφενός παρέχει τη δυνατότητα έγκαιρης ταυτοποίησης της διάδοσης της νόσου σε μία κοινότητα, ακόμα και πριν από την εμφάνιση συμπτωμάτων, και αφετέρου γίνεται δυνατή η αποτύπωση του πραγματικού αριθμού προσβληθέντων, συμπεριλαμβανομένων ασυμπτωματικών φορέων και νοσούντων με ήπια συμπτώματα – μιας και τα κλινικά εργαστήρια εξετάζουν συγκεκριμένο μέρος του πληθυσμού που συνήθως νοσεί με πιο σοβαρό συπτώματα. Ένα μόνο δείγμα μπορεί να μας δώσει πληροφορία για τη μέση διάδοση αλλά και την τάση εξάπλωσης της πανδημίας, για ολόκληρο το λεκανοπέδιο Αττικής. Η προσφορά της Επιδημιολογίας Λυμάτων στην προσπάθεια περιορισμού εξάπλωσης της πανδημίας είναι αναγνωρισμένη σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε πολλές χώρες, έχουν δημιουργηθεί εθνικά δίκτυα παρακολούθησης της Covid-19 μέσα από την ανάλυση λυμάτων, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη διατυπώσει σύσταση για την επιτήρηση των λυμάτων, ώστε να κοινοποιούνται τα δεδομένα του κάθε κράτους-μέλους και να συλλέγονται περισσότερες πληροφορίες για την επιδημιολογική εικόνα. Παράλληλα, υπογραμμίζεται η ανάγκη για παρακολούθηση συγκεκριμένων περιοχών ιδιαίτερου επιδημιολογικού ενδιαφέροντος (π.χ., τουριστικές περιοχές), αλλά και δομών υψηλού κινδύνου (δομές μεταναστών, γηροκομεία, σχολεία, αεροδρόμια), για να αποφευχθεί η αύξηση του ιικού φορτίου.

Στη χώρα μας, έχει δημιουργηθεί Εθνικό Δίκτυο Επιδημιολογίας Λυμάτων υπό τον συντονισμό τού ΕΟΔΥ, και ταυτόχρονα η Περιφερεια Αττικής έχει εγκρίνει πρότασή μας για τη δημιουργία Παρατηρητηρίου για τη Δημόσια Υγεία της Περιφέρειας Αττικής μέσω Επιδημιολογίας Λυμάτων υπό τον συντονισμό της Γενικής Γραμματείας Δημόσια Υγείας του υπουργείου Υγείας, και τη στενή συνεργασία τού ΕΚΠΑ, του ΕΜΠ, του ΕΟΔΥ, του Κέντρου Καινοτομίας της Περιφέρειας Αττικής και της ΕΥΔΑΠ. Επίσης, θα αντιμετωπιστούν θέματα Περιβαλλοντικής Υγείας (όπως η μικροβιακή αντοχή), καθώς και ενδεχόμενης ρύπανσης με την πιθανή αλλαγή στη χρήση ουσιών και με μεταβολές στην επεξεργασία λυμάτων, ζητήματα που απαιτούν συντεταγμένη διεπιστημονική προσπάθεια.

Η Επιδημιολογία Λυμάτων έχει χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά στο παρελθόν, για την παρακολούθηση και ταυτοποίηση ιών, όπως αυτός της πολιομυελίτιδας και της γαστρεντερίτιδας, αλλά και βακτηρίων ανθεκτικών σε αντιβιοτικά. Ως εκ τούτου, αποτελεί αναμφίβολα ένα ακόμα σημαντικό όπλο για τον περιορισμό της πανδημίας. Η αναγνώριση αυτή θεμελιώνεται και επισφραγίζεται μέσα από το τεράστιο δίκτυο επιδημιολογίας λυμάτων που έχει δημιουργηθεί με τη συνεργασία ερευνητικών εργαστηρίων και φορέων τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και ανά την υφήλιο.