ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ

Η πανδημία της Covid-19 είναι ο καταλύτης που έχει αναδείξει με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τις πολλαπλές κρίσεις που διαμορφώνουν το παγκόσμιο ιστορικό γίγνεσθαι του 21ου αιώνα. Η κλιματική κρίση, η οικονομική, η προσφυγική, η δημογραφική, η βαθιά αλλαγή του εργασιακού μοντέλου, η κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ο περιορισμός των ελευθεριών και των δικαιωμάτων, μαζί με τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις και την κρίση της εξωτερικής πολιτικής συνθέτουν ένα περιβάλλον, όπου όλα τα δεδομένα έχουν ανατραπεί. Τελικά, πρόκειται μάλλον για τις πολλές όψεις μίας σύνθετης, συστημικής κρίσης, που δεν περιγράφει πλέον κάτι έκτακτο και προσωρινό αλλά μια κατάσταση που τείνει να παγιωθεί ως δήθεν «νέα κανονικότητα». Αυτό είναι το θολό τοπίο που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες, ιδίως οι νέοι.

Μέσα από αυτήν τη συστημική κρίση σφυρηλατείται ήδη ο κόσμος τού αύριο. Και το μεγάλο ζητούμενο είναι να μη συμβεί αυτό ερήμην των κοινωνιών, ερήμην των ανθρώπων που θα ζήσουν, θα δημιουργήσουν και θα δουλέψουν μέσα σε αυτό. Η μορφή που θα πάρει ο κόσμος μας μετά την πανδημία δεν είναι νομοτελειακά προδικασμένη, αλλά θα εξαρτηθεί από την έκβαση μιας ιστορικής σύγκρουσης ιδεών, πολιτικών και αξιών. Σε αυτήν τη σύγκρουση ενυπάρχει η κοινωνική διάσταση, η γεωπολιτική και η πολιτική - ιδεολογική.

Από τη μία πλευρά, υπάρχουν οι δυνάμεις της συντήρησης που εργάζονται συστηματικά για τον ριζικό περιορισμό των δικαιωμάτων που σφράγισαν το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, κοινωνικών και πολιτικών, ώστε να εδραιώσουν ένα μοντέλο οικονομικής και κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης που θα επαναφέρει τις ανισότητες. Ένα μοντέλο φτιαγμένο υπέρ των ολίγων εις βάρος των πολλών. Για αυτές τις δυνάμεις, ολόκληρο το πλέγμα των δικαιωμάτων και του κοινωνικού κράτους που γνώρισαν οι προηγούμενες γενιές δεν ήταν παρά ένα ατύχημα της ιστορίας, μια προσωρινή παρένθεση. Η κρίση είναι η ευκαιρία να επανέλθουν τα πράγματα στη «φυσική» τους κατάσταση.

Από την άλλη πλευρά, διαμορφώνεται, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και διεθνώς –και στις ΗΠΑ– μια αντίρροπη δύναμη που επιδιώκει να ανασυνθέσει αυτά τα δικαιώματα και τις ελευθερίες, τις αξίες της δημοκρατίας και της κοινωνικής συνοχής, την ισότητα και την εξάλειψη των ανισοτήτων και των διακρίσεων – σε τελική ανάλυση, τη θεμελιώδη Ιδέα της Ελευθερίας. Να τις ενδυναμώσει μέσα στις νέες συνθήκες της εποχής μας. Αρνείται τη δυστοπία ως «νέα κανονικότητα». Η κινητοποίηση, η οργάνωση και, τελικά, η νίκη εκείνων των κοινωνικών δυνάμεων που εμπνέονται από αυτό το αξιακό κεκτημένο είναι η πρώτη μεγάλη πρόκληση.

Δεν πρόκειται για κάτι καινοφανές. Στην ουσία, μιλάμε για τη νέα μορφή της ίδιας σύγκρουσης που χαρακτήρισε όλες τις μεγάλες ανατροπές της εποχής της Νεωτερικότητας: από την Αμερικανική, τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση έως τα μεγάλα κοινωνικά και ιδεολογικά κινήματα του 19ου και του 20ού αιώνα. Η Ιστορία δεν τέλειωσε ποτέ, όπως ήθελε μία κάποτε δημοφιλής νεοφιλελεύθερη θεωρία.

Σε μια εποχή έντονης ανασφάλειας και αβεβαιότητας, κεντρικός άξονας αυτής της σύγκρουσης είναι να υπάρξει ένα πλαίσιο αληθινής ασφάλειας στις δημιουργικές, παραγωγικές και προοδευτικές δυνάμεις της κοινωνίας, ώστε να εξελιχθούν και να ευδοκιμήσουν. Εκεί όπου συστηματικά καλλιεργείται ο φόβος σε όλα τα επίπεδα, δουλειά όλων των δημοκρατικών και προοδευτικών ανθρώπων είναι να αντιμετωπίσουμε τον φόβο. Να μην είναι ο φόβος η κινητήριος δύναμη των κοινωνικών διεργασιών.

Ο πρώτος δρόμος γι’ αυτό είναι το αίτημα για ένα σύγχρονο κοινωνικό κράτος. Η πανδημία έδωσε –με τραγικό συχνά τρόπο– το κατάλληλο έναυσμα για την υπεράσπιση του ρόλου του κράτους πρόνοιας. Η επαρκής υγειονομική κάλυψη όλου του πληθυσμού απειλείται από την εκχώρηση των υπηρεσιών υγείας στο ιδιωτικό κεφάλαιο. Το ίδιο σημαντική είναι η ασφάλεια και η υγιεινή στους χώρους εργασίας, καθώς και η ύπαρξη μεγάλων και λειτουργικών, δημοσίων δικτύων και μέσων μαζικής μεταφοράς. Άρα, το πλέγμα υπηρεσιών που παρέχει το σύγχρονο κράτος πρόνοιας ανάγεται στα δημόσια, κοινά αγαθά, τα οποία οφείλουν να βρίσκονται εκτός και υπεράνω της ιδιωτικής συναλλαγής.

Ο δεύτερος άξονας είναι η δημόσια παιδεία και ο ρόλος της για την ανάπτυξη ανθρώπων με κριτική σκέψη που δεν θα γίνονται έρμαια των fake news, πολιτών με δημοκρατική συνείδηση που δεν θα άγονται και φέρονται από φτηνές δημαγωγίες. Αλλά και για την επίτευξη κοινωνικής κινητικότητας και την καταπολέμηση των ανισοτήτων με την παροχή ίσων ευκαιριών πρόσβασης στη γνώση.

Ο τρίτος άξονας είναι η υπεράσπιση του δημοσίου χώρου, της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι ένα ολόκληρο σύστημα αρχών, θεσμών, διαδικασιών και, το σημαντικότερο, ελευθεριών. Όταν αυτές οι ελευθερίες περιορίζονται, οφείλουμε να ελέγχουμε κατά πόσο αυτό δικαιολογείται από τα πραγματικά δεδομένα, κατά πόσο τα υπερβαίνει και κατά πόσο θα είναι όντως προσωρινό.

Σε αυτά προστίθενται επίδικα που προκύπτουν από τις νέες τεχνολογίες: η ποιότητα και η ελευθερία της ενημέρωσης, η πρόσβαση και η ελευθερία έκφρασης και διακίνησης ιδεών στο διαδίκτυο, η προστασία των προσωπικών δεδομένων.

Δεν πρέπει να συνηθίσουμε στην ιδέα οι βασικές μας ελευθερίες να υπαγορεύονται από επιτροπές τεχνοκρατών που δεν ελέγχονται και δεν είναι υποχρεωμένες να λειτουργούν με διαφάνεια και λογοδοσία. Αντιθέτως, πρέπει να επιμένουμε, στη δική μας πρώτα σκέψη, ότι όλοι οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στις ελευθερίες μας λόγω της πανδημίας είναι μια ανωμαλία. Αναγκαστική, μεν, για την αντιμετώπιση της κρίσης, αλλά ανωμαλία. Η άρση αυτής της ανωμαλίας προφανώς εξαρτάται από την εξάλειψη του υγειονομικού κινδύνου, αλλά το τι θα αφήσει πίσω της δεν είναι αυτονόητο. Θα εξαρτηθεί από τη δημοκρατική ευαισθησία και την επαγρύπνηση όλων μας.